भारतको ऊर्जा चित्र २०२५: कोइलाको वर्चस्व, तर नवीकरणीयमा तीव्र बृद्धि

भारतको विद्युत् उत्पादन संरचना सन् २०२५ सम्म आइपुग्दा दुईधारमा अघि बढिरहेको छ—एकातिर परम्परागत जीवाश्म इन्धनमा गहिरो निर्भरता कायम छ भने अर्कातिर नवीकरणीय ऊर्जाको उल्लेखनीय वृद्धिसमेत देखिएको छ। नीति आयोगद्वारा प्रकाशित पछिल्लो तथ्यांकअनुसार, भारतको कुल जडित विद्युत् क्षमता अहिले ४७० गिगावाट (GW) पुगेको छ। त्यसमा कोइला आधारित उत्पादन मात्रै २,२१,६०५ मेगावाट (MW) रहेको छ, जुन ४७.२% हो। यसको अर्थ के हो भने, आजको मितिमा पनि भारतको लगभग आधा विद्युत् उत्पादन कोइलाबाट भइरहेको छ, जुन वातावरणका दृष्टिले चिन्ताजनक भए पनि आपूर्ति सुरक्षाको दृष्टिले हालसम्म भरोसायोग्य स्रोत मानिएको छ।

कोइलाको यो प्रभुत्व भारतको ऊर्जा सुरक्षाको ऐतिहासिक नीतिसँग गाँसिएको छ, किनभने देशभित्रै पर्याप्त कोइला भण्डार छन् र कोइला आधारित पावर प्लान्टहरूको पूर्वाधार राम्रोसँग विकसित भइसकेको छ। तथापि, कोइला विश्वव्यापी रूपमा कार्बन उत्सर्जनको प्रमुख स्रोत हो र भारतको २०७० सम्म नेट-शून्य उत्सर्जनको लक्ष्य प्राप्त गर्न यो बाधक बन्ने सम्भावना छ। यद्यपि, भारतले पछिल्ला केही वर्षमा नवीकरणीय ऊर्जाको क्षेत्रमा उल्लेखनीय प्रगति गरेको छ।

सौर्य ऊर्जा क्षेत्रमा भारतले ऐतिहासिक उचाइ हासिल गर्दै १,०२,४६० मेगावाट (२१.८%) को उत्पादन क्षमतामा पुगिसकेको छ। सरकारी प्रोत्साहन, अन्तर्राष्ट्रिय लगानी, र प्रविधिको लागत घट्दै जाँदा सौर्य ऊर्जाको योगदान तीव्र गतिमा बढेको हो। विशेष गरी राजस्थान, गुजरात र मध्यप्रदेश जस्ता राज्यहरूले सौर्य पार्कहरू र रूफटप सोलार सिष्टममार्फत अगुवाई गरेका छन्।

त्यस्तै, पवन ऊर्जाले ४८,५५१ मेगावाट (१०.३%) योगदान दिइरहेको छ। तटीय तथा पश्चिमी राज्यहरू, विशेष गरी तमिलनाडु र गुजरात, पवन ऊर्जाको केन्द्र बिन्दु बनेका छन्। यद्यपि पवन ऊर्जाको वृद्धिदर सौर्य ऊर्जाको तुलनामा केही सुस्त देखिएको छ।

जलविद्युत् पनि भारतको ऊर्जा प्रणालीको आधारभूत हिस्सा हो, जसले ४६,४८३ मेगावाट (९.९%) उत्पादन गर्दै आएको छ। साना जलविद्युत् परियोजनाहरूले थप ५,०७६ मेगावाट उत्पादन गरिरहेका छन्। जलविद्युत् विश्वसनीय तथा निरन्तर विद्युत् उत्पादन गर्न सक्ने माध्यम हो, तर ठूला जलाशयहरू निर्माण गर्दा वातावरणीय तथा पुनर्वास सम्बन्धी समस्या आउने भएकाले विस्तारमा चुनौती देखिन्छ।

बायोमास पावरबाट हाल ११,४२१ मेगावाट विद्युत् उत्पादन भइरहेको छ, जुन विशेष गरी ग्रामीण तथा कृषिप्रधान क्षेत्रहरूमा उपयोगी सावित भएको छ। न्यूक्लियर ऊर्जाको योगदान ८,१७८ मेगावाट रहेको छ, जुन अझै सीमित छ। यो स्थिर र सफा स्रोत भए पनि पूँजी लागत उच्च हुनु, सुरक्षा चिन्ता र निर्माणमा लाग्ने समयले गर्दा विस्तारमा अवरोध भइरहेको छ।

तेल र ग्यासबाट उत्पादित ऊर्जा २५,७५६ मेगावाट (५.५%) हो, जुन मुख्यतः आकस्मिक अवस्थामा वा पिक डिमाण्डमा प्रयोग गरिन्छ। यद्यपि यसको दीर्घकालीन भूमिका बारे अझै अन्योल छ, विशेष गरी इन्धन आयातमा निर्भरता र मुल्य अस्थिरताका कारण।

भारतको ऊर्जा मिश्रण हेर्दा देखिन्छ, सरकारले कोइलालाई अझै ‘बेसलोड’ स्रोतको रूपमा कायम राख्दै सौर्य र पवन ऊर्जा जस्ता नवीकरणीय स्रोतहरूको विस्तारमा जोड दिइरहेको छ। तर, नवीकरणीय स्रोतहरू निरन्तर नहुने (intermittent) भएकाले तिनको प्रभावकारी उपयोगका लागि आधुनिक ग्रीड प्रणाली, भण्डारण प्रविधि, र पूर्वाधार विकास अत्यावश्यक छ। साथै, नीतिगत अन्योल, जमिन अधिग्रहण, र प्रसारण संरचनामा कमीकमजोरीले गर्दा तीव्र विस्तारमा अवरोध आइरहेको छ।

अन्ततः भन्नुपर्दा, भारतको सन् २०२५ को विद्युत् उत्पादन स्थिति दुईवटा मार्गको प्रतिनिधित्व गर्दछ—कोइलामा आधारित पुरानो संरचना र नवीकरणीय ऊर्जामा आधारित नयाँ सम्भावना। जहाँ एकातिर ऊर्जा सुरक्षा र आर्थिक विकासका नाममा जीवाश्म इन्धनको उपयोग कायम छ, त्यहीँ अर्कोतिर जलवायु प्रतिबद्धता र प्रविधिको आधारमा हरित भविष्य निर्माणको यात्रा अगाडि बढिरहेको छ। अबको दशक भारतका लागि निर्णायक बन्नेछ—जहाँ उसले आर्थिक प्रगति र वातावरणीय उत्तरदायित्वबीच सन्तुलन कायम गर्नुपर्नेछ।