अमेरिकी डलर ऐतिहासिक उच्चमा, नेपाली रुपैयाँ इतिहासकै कमजोर अवस्थामा

काठमाडौं । अमेरिकी डलरको मूल्य हालसम्मकै उच्च बिन्दुमा पुगेसँगै नेपाली रुपैयाँ इतिहासकै कमजोर अवस्थामा पुगेको छ । नेपाल राष्ट्र बैंकका अनुसार मंगलबार एक अमेरिकी डलरको खरिददर १४४ रुपैयाँ ८८ पैसा र बिक्रीदर १४५ रुपैयाँ ४८ पैसा कायम गरिएको छ । यो नेपाली मुद्राका लागि हालसम्मकै कमजोर विनिमय दर हो ।

नेपाली रुपैयाँ भारतीय रुपैयाँसँग स्थिर विनिमय दरमा बाँधिएकाले भारतीय रुपैयाँ अमेरिकी डलरसँग कमजोर बन्दा त्यसको प्रत्यक्ष असर नेपाली रुपैयाँमा परेको हो । पछिल्लो समय अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा अमेरिकी डलर लगातार बलियो बन्दै जाँदा नेपाली मुद्रा समेत दबाबमा परेको देखिन्छ ।

विनिमय दर कसरी निर्धारण हुन्छ ?

नेपाल र भारतबीच १ भारतीय रुपैयाँ बराबर १.६० नेपाली रुपैयाँको स्थिर विनिमय दर व्यवस्था कायम छ । तर अन्य विदेशी मुद्रासँगको विनिमय दर भने भारतीय रुपैयाँको अवस्थाका आधारमा निर्धारण गरिन्छ । यस कारण भारतीय रुपैयाँ डलरसँग कमजोर हुँदा नेपाली रुपैयाँ पनि स्वतः कमजोर देखिने गर्छ ।

अर्थशास्त्रीहरूका अनुसार नेपाली मुद्राको उतार–चढाव स्वतन्त्र माग–आपूर्तिभन्दा बढी भारतीय मुद्रा र भारतीय अर्थतन्त्रमा निर्भर छ । त्यसैले भारतीय रुपैयाँ कमजोर हुँदा नेपाली मुद्रा समेत स्वतः दबाबमा पर्छ ।

भारतीय रुपैयाँ डलरसँग किन कमजोर हुँदैछ ?

भारतीय रुपैयाँ पछिल्लो समय अमेरिकी डलरसँग निरन्तर कमजोर बन्दै गएको छ । बलियो अमेरिकी डलर, विदेशी लगानीको बहिर्गमन, बढ्दो व्यापार घाटा र आयातमा उच्च निर्भरता यसको मुख्य कारण मानिन्छ ।

अमेरिकी केन्द्रीय बैंक (फेडरल रिजर्भ) को कडा मौद्रिक नीतिका कारण डलर विश्व बजारमा बलियो बनेको छ । यसले सुरक्षित लगानीको खोजीमा रहेका लगानीकर्ताहरूलाई डलरतर्फ आकर्षित गरेको छ, जसका कारण भारतबाट विदेशी संस्थागत लगानी बाहिरिएको छ र भारतीय रुपैयाँमाथि थप दबाब सिर्जना भएको छ ।

त्यसैगरी, भारतको तेल, सुन र इलेक्ट्रोनिक्समा उच्च आयात निर्भरता हुँदा व्यापार घाटा बढ्दै गएको छ । आयात भुक्तानीका लागि डलरको माग बढ्दा रुपैयाँ कमजोर बनेको हो । भारत–अमेरिका व्यापार सम्बन्धी अनिश्चितता र विश्वव्यापी आर्थिक जोखिमले पनि मुद्रा बजारलाई प्रभावित बनाइरहेको छ ।

डलर किन बलियो हुँदैछ ?

विश्वव्यापी आर्थिक अनिश्चितता, युद्ध तथा भू–राजनीतिक तनावका कारण लगानीकर्ताहरू अमेरिकी डलरलाई ‘सेफ हेभन’ मुद्राका रूपमा रोजिरहेका छन् । फेडरल रिजर्भले ब्याजदर लामो समयसम्म उच्च राख्ने संकेत गरेपछि डलरमा लगानी झनै आकर्षक बनेको छ ।

त्यस्तै, विकासोन्मुख देशहरूमा आयात भुक्तानी, विदेशी ऋण सेवा र ऊर्जा खरिदका लागि डलरको माग उच्च रहँदा यसको मूल्य अझै चर्किएको देखिन्छ ।

डलर महँगिँदा नेपालको अर्थतन्त्रमा पर्ने असर

डलरको मूल्य बढ्दा नेपालको अर्थतन्त्रमा सकारात्मक र नकारात्मक दुवै प्रभाव देखिन्छ । सकारात्मक पक्षमा रेमिट्यान्स, पर्यटन र निर्यातबाट हुने आम्दानीको रुपैयाँ मूल्य बढ्छ । वैदेशिक रोजगारीमा रहेका नेपालीले पठाउने रकमको मूल्य बढ्दा विदेशी मुद्राको सञ्चिति सुदृढ हुन सहयोग पुग्न सक्छ ।

तर नकारात्मक असर अझ गम्भीर देखिन्छ । आयात–निर्भर अर्थतन्त्र भएकाले पेट्रोलियम पदार्थ, औषधि, मेसिनरी लगायतका वस्तुको आयात महँगो हुँदै महँगी बढ्ने जोखिम रहन्छ । इन्धन मूल्य बढ्दा यातायात, ढुवानी र उद्योग क्षेत्रको लागत समेत बढ्नेछ ।

डलर महँगिँदा आयात घट्ने सैद्धान्तिक मान्यता भए पनि नेपालमा आयात हुने अधिकांश वस्तु अत्यावश्यक भएकाले आयात खासै घट्दैन । बरु आयात महँगो हुँदा व्यापार घाटा अझै बढ्ने सम्भावना रहन्छ ।

यसका साथै, डलरमा लिइएका वैदेशिक ऋणको भार बढ्ने, भुक्तानी सन्तुलनमा दबाब पर्ने र महँगी नियन्त्रण गर्न कडा मौद्रिक नीति अपनाउँदा ब्याजदर बढ्ने तथा निजी लगानी सुस्त हुने जोखिम पनि देखिन्छ ।

अर्थविद्हरूका अनुसार डलरको मूल्य वृद्धि रेमिट्यान्स र निर्यातका लागि केही राहत भए पनि उच्च आयात निर्भरता, कमजोर उत्पादन क्षमता र बढ्दो व्यापार घाटाका कारण नेपालका लागि यो अवस्था चुनौतीपूर्ण बनेको छ । अर्थतन्त्रको आधार बलियो नबनेसम्म बलियो डलरबाट प्राप्त हुने लाभलाई प्रभावकारी रूपमा उपयोग गर्न नेपाललाई कठिनाइ रहने उनीहरूको निष्कर्ष छ ।